Дилмурат Баһаров: «Мәхсәт ениқ - мәнзил жирақ»
Мәлүмки ахирқи вақитларда ижтимаий торларда Қ. Ғожамияров намидики Жумһурийәтлик дөләт академиялик Уйғур музыкилиқ комедия театри әтрапида һәрхил әпқачти гәпләр овж елип кәтти. Бу мәхсәтлик қилиниватқан ишларму яки тәссадипилиқму? Буниң түп мәнбәси нәдә? Қелиплашқан вәзийәттин чиқиш йоллири барму? қатарлиқ соалларға жавап издәп, мустәқил журналист Шавкәт Нәзәров театр мудириниң вәзиписини атқурғучи Дилмурат Нурәхмәт оғли Баһаровни очуқ сөһбәткә тартти.
Диққитиңларға мәзкүр сөһбәтниң толуқ нусхисини тәғдим қилимиз.
Ш.Н: – Дилмурат Нурәхмәт оғли, алди билән сөһбитимизни сизниң театрға биринчи рәһбәр болуп келишиңиздин башлисақ. Чүнки аридики егиз-пәс гәпләрниң орун елишиға түрткә боливатқан асасий мәсилә мошуниңдимекин дәп пәрәз қилимиз.
Д. Б: – Болиду. Әслидә мән өзәмни театр үчүн ят адәм дәп һесаплимаймән. Чүнки мениң сәнъәт дуниясиға болған пәрвазим мошу театрдин башланған. Студент вақлиримидин тартип, дәсләп «Нава», кейинәрәк «Сада» ансамбльлирида төрт-бәш жил ишлидим. Андин билимимни йәниму ашуруш мәхситидә театрдин қол үзүшкә мәжбур болдум. Өзиңизгә мәлүм, кейинирәк заман тәливигә маслишип, «Дәрвишләр» топини тәшкил қилдуқ. Униң нәтижиси яман болмиди. Бүгүнки күндә бу топниң пәқәт жумһурийитимиздила әмәс, бәлки хәлиқарадики инавәт-абройи барчигә аян. Әнди аридин жигирмә бәш жилға йеқин вақит өткәндин кейин учум болған театрға биринчи рәһбәр болуп келишимни растимни ейтсам өзәмму тәсаввур қилмиған едим. Әлвәттә бу маңа наһайити чоң вәзипиләр билән жуқури жавапкәрликни жүкләйду. Лекин бу мениң һәргиз өзәмдин гуманланғинимни яки иккиләнгинимни билдүрмәйду. Мән өзәмниң һаятий тәжрибәмгә, билим-ихтидаримға толуқ ишинимән вә алға үмүт билән қараймән. Көңлүмгә пүккән арзу-мәхсәтлиримгә коллективимизниң қоллап-қувәтлиши билән жәзмән йетидиғинимизға камил ишинимән. Кәсипдашлиримниң кәспий маһарити билән ихтидариму буниңға толуқ капаләтлик қилиду.
Ш. Н: – Һәрһалда, коллектив наһайити чоң. Һәркимниң өзигә чушлуқ мүжәз-хулқи бар, тәләп, еһтияжлири бар дегәндәк...
Д. Б: – Биләмсиз, бу йәрдә театрни чоң бир аилигә қияс қилсақ болиду. Һәрким аилимизни башқурушниң өзи қанчәрәк мурәккәп екәнлигини яхши билимиз. Әнди мундақ чоң коллективниң һөддисидин чиқишниң нәқәдәр қийин вә инчикә мәсилә екәнлигиниму толуқ һис қилимән. Униң үстигә театр ижадий коллектив болғандин кейин иш жәриянида давамлиқ талаш-тартиш, бәс-муназириләр болуп туриду. Лекин һәрқандақ ижадий талаш ғәрәзсиз, сәмимий болуши керәк. Бу мениң коллектив алдиға қойидиған биринчи новәтлик тәливим. Мәлүмки, тәбиәттин сәнъәткарлар наһайити сәзгүр, көңли назук келиду. Шуңлашқа муамилидә уларниң һәрқайсиси билән тил тепишни билишниң өзи бир сәнъәт. Бу әснада мәнму һечкимниң кичиги әмәс. Аз кам әлликниң йүзини көрүп қалдим. Бу ишларниң һәммисидин һаят мәктивидә көрүп, аллиқачан тегишлик тәжрибә топлап болған адәммән.
Ш. Н: – Сөзиңизгә елип, қошарим йоқ, толуқ қувәтләймән. Мана һәш-пәш дегичә бу лавазимға кәлгиниңизгә он айдин ошуқ вақит бопту. Бу әлвәттә анчиму узақ вақит әмәс. Һәрһалда мошу қисқа вақит давамида театр нәпәсидә өзгиришләр болдиму? Бираз йеңилиқларни киргүзүп үлгәрдиңларму?
Д. Б: – Бу соалиңиз мениң асасий мәхсәт-муддиалиримни ипадиләйду. Чүнки мениң алға қойған мәхситим – кона қелиплашқан чәмбәрдин чиқип, театрни йеңи йөлиништә, хәлиқ сөйгән, хәлиқарада тонулған, заманивий дәрижигә көтириш. Әлвәттә бу наһайити узақ вақитни, әмгәкни вә чоңқур издинишни тәләп қилиду. Униңдин қандақ нәтижә қазиниш, биринчи рәһбәрниң салаһийитигә һәм бағлиқ дәп һесаплаймән. Әнди беваситә соалиңизға кәлсәк, еғиз толтуруп махтинидиғанға техи әтигән. Лекин тағни өривәтмисәкму, бираз ижадий утуқларни қолға кәлтүрдуқ дәп ейталаймән. Мәсилән, театрлар ара «Исабеков әлемі» II-хәлиқара фестивалиға «Мурагерлер», Түркий тиллиқ вә Оттура Азия театрлири ара М. Әуезовниң 125 жиллиғиға даир өткән фестивальда «Мәшһүр Гален» спектакльлириимиз билән қатнишип, һәр икки фестивальда «Әң илғар актерлуқ ансамбль» номинациясиниң ғалиплири аталдуқ. Йәнә бир йеңилиқ, спектакльларни қазақ вә рус тиллириға синхронлуқ тәржимиси билән қоюшни йолға қойдуқ. Мәсилән, «Назугум» спектаклини тамашибинлиримиз үч тилда көрүшкә муйәссәр болалиди. Шәхсән өзәм шу спектакльни көргини кәлгән он бәшкә йеқин рус тамашибинлирини көрүп, наһайити хошал болдум. Өз новитидә улар спектакльдин наһайити чоң тәсират алғанлиғини қанаәт илкидә изһар қилишип, уйғурниң Назугумдәк батур қизиниң өткәнлигидин хәвәр тапти. Демәк, тарихимиздин кичикинә болсиму бир учур алди дегән сөз. Бәзиләрдә уйғур театри пәқәт уйғурлар үчүн дегән чүшәнчә бар. Бу тамамән натоғра чүшәнчә. Шундақла репертуаримизда балиларға беғишланған әсәрләр һазирчә кам. Мошу бошлуқниң орнини толтириш мәхситидә яш режиссеримиз Б. Авдунов язғучи А. Мәсимовниң «Өмүр ширниси» әсәрини, Лермантов намидики рус драма театрида узақ жиллар актер, режиссер хизмәтлиридә болған ярқин талант егиси Дилмурат Жанбақиев бизниң тәкливимиз билән «Рәнагүл» спектаклини сәһниләштүрди. Һәр икки қоюлум яш тамашибинлиримиз тәрипидин наһайити қизғин қарши елинип, мунасип баһасини алди. Театримизниң келәчигини ойлисақ, биринчи новәттә шу келәчәк тамашибинлиримизниң ғемини бүгүндин ойлишимиз керәк. Уларни өз қолимиз билән тәрбийләп йетилдүришимиз лазим. Бу йөлиништә паалийитимизни техиму жанландуруш мәхситимиз бар.
Қериндаш хәлиқләрниң, жүмлидин, йеқин вә жирақ чәт әлләр театрлири билән йеқиндин алақә бағлаш, тәжрибә алмаштуруш, һәмкарлиқта фестифальларни уюштуруш асасий йөнилинишлиримизниң бири болуши керәк. Бүгүн театрлар һәрким өз қазинидила қайнаватиду өз ара қарим-қатинаш йоқ. Жуқуридики мунасивәтни орнатсақ, театрлар ара ижадий риқабәтчилик пәйда болиду. Әнди риқабәтчилик тәрәққият капалити екәнлиги аллиқачан испатлинип болған һәқиқәт. Өткән жили Өзбәкстан жумһурийити мәдәнийәт министрлигиниң тәшәббуси билән миллий театрлар арисида «Евразия» хәлиқара фестивали өтүши керәк еди. Әпсус, йәнә шу пандемияниң тәсири болса керәк, бизгә намәлүм сәвәпләр билән бу планимиз кейингә қалдурулупту. Алла буйриса бийил әмәлгә ашуримиз дәп ойлаватимән. Шундақла Татарстанда түрк хәлиқлири арисида «Наурыз» фестивалини хәлиқара дәрижидә өткизиш әнъәнигә айланған. Биз униңға немишкә қатнашмаймиз? Келәчәктә жәзмән қатнишишимиз дегән ойимиз бар.
Мәлүмки, 2003-жили театримизда қазақ язғучиси Әким Таразиниң «Махамбет» спектакли қоюлуп, жуқури баһаланған еди. Бийил қазақ хәлқиниң миллий қәһримани Махамбет Өтемисовниң туғулғиниға 220 жил толиду. Жумһурийитимиздә Махамбет Өтемисов намидики қазақ театри можут. Улар мошу сәнәгә беғишлап, чоң хәлиқара фестиваль уюштурмақчи. Шу мунасивәт билән мәзкүр спектакльни қайта сәһниләштүрүп, фестивальға қатнишишни көздә тутиватимиз.
Ейтмисақму чүшинишлик, һазир йеңи технологияләр дәври. Пән-техника тәрәққиятиниң илғар үлгилиридин үнүмлүк пайдилинишимиз толиму муһим. Мәсилән, театр қоюлумлириға бүгүн билетлиримизниң 70 паизи онлайн форматида сетиливатиду. Бу йеңилиқ тамашибин үчүнма, биз үчүнма қолайлиқ. Жаһанниң нәридә туруп болсиму, тордин бизниң еланни көргән инсан билет сетивелиш пурситигә егә болди. Андин кечини таңға улап хәлқимизниң хизмитидә боливатқан жигитбашлири билән ханим-қизлиримизниң қолини бираз болсиму бошитимиз.
Ш. Н: – Наһайити яхши. Етирап қилишимиз лазимки, арида өткән қисқа вақит үчүн бу яман көрсәткүчләр әмәс. Әнди асасий мавзуға йөткәлсәк. Бүгүн хәлқимизни ойландуриватқан, толғандуриватқан мәсилә миллий театримизниң келәчиги. Ечинарлиғи ижтимаий торларда ижадийәткә һечқандақ мунасивити йоқ, һәтта театрниң нәдә екәнлигини билмәйдиған бәзибир қериндашлиримиз «пикир» ейтип, әпқачти гәпләрни көпәйтиватиду. Бу көриниш театримизниң келәчиги үчүн сәлбий тәсир елип келиши мүмкин.
Д. Б: – Бу мәсилидә мән чоңқур ойлинип, шундақ хуласигә кәлдим. Заманисида театрға мудир болуп А. Жанбақиев сайланғандиму шундақ болған, Р. Тохтахунов кәлгәндиму худди шу иш тәкрарланди. Әгәр мениң орнимға башқиси кәлгән болсиму шундақ болатти. Бу һадисә биздә адәткә айлинип қалған охшайду. Шуңлашқа мән буни муһим мәсилә дәп қаримаймән. Әгәр биз елимиз президентиниң нишанға алған Йеңи, заманивий Қазақстан қуруш идеясини қоллисақ, бу йөлиништә елип бериватқан ислаһәтләргә маслишишимиз керәк. Қелиплишип қалған әмгәкни уюштурушниң кона қаидилиридин ваз кечип, йеңи технологи яләрни, йеңичә, заманивий пикир қилидиған новаторлуқ қабилийәткә егә яшларни көпирәк жәлип қилишимиз керәк. Бүгүн кәшип қилиниватқан йеңи технологияләрниң кәйнидин қоғлап йетиш мүмкин әмәс. Униң үстигә биз – оттура яштикиләр билән чоң әвлатниң илгәркидәк тез өзләштүрүш қабилийитимиз бара-бара өчидиған гәп. Бу тәбиәт қануни, уни етирап қилишимиз керәк. Бу һаят. Биринчи планға шәхсий мәнпийитимизни әмәс, хәлиқниң мәнпийитини, театрниң келәчигини чиқиришимиз керәк. Шу вақитта тәрәққият болиду. Әгәр биз һәрким өзимизниң арамини ойлап йотқанни өзимизгә тартсақ, пүткинимиз. Мундақ шараитта келәчәктин үмүт күтүшниң өзи артуқ.
Ш. Н: – Пикир-тәклиплириңиз, тәләплириңиз һәммиси орунлуқ. Лекин биздә һелиқи «уйғурчилиқ» дегән барғу. Униң зәрдавини қанчә тартсақму, задила тегишлик хуласә чиқиралмидуқ. Өзимиз дәймизу, лекин өзимизниң задила шу қелиптин чиққимиз кәлмәйду...
Д. Б: – Бизни көйдириватқан нәқ мана мошу илләт. Әлвәттә, миллитимизгә хас чоңларға һөрмәт, кичиккә иззәт қатарлиқ адәмгәрчилик принциплиридин һәргиз ваз кәчмәймиз. Лекин, ядимиздин чиқармишимиз лазимки, театр – Мәдәнийәт министрлигиниң қармиғидики дөләтлик мәһкимә. Қазақстан жумһурийитиниң өзигә хас әмгәк һәққидә қанунлири можут. Мән биринчи новәттә мана шу қанунларға реайә қилимән. Һәрқандақ талаш туғдиридиған мәсилини қанун даирисидә һәл қилиш тәрәпдаримән. Мәрһәмәт, мабада мән можут қаидиләргә хилаплиқ қилған болсам, һәрқандақ йәрдә жавап беришкә тәйярмән. Мән Мәдәнийәт министрлигиниң алдида жавапкәр. Театрни қандақ йоллар билән башқуруш биринчи рәһбәрниң иши. Министрлик ахирқи нәтижигә қарап ишимизға баһа бериду. Қабилийити билән мүмкинчилик, қабилийәтлиригә қарап хизмәтчиләрни йеңилаш, орнини алмаштуруш театрниң ички иши. Чүнки биринчи рәһбәр сүпитим билән кимниң немигә қабил, ким қайсу участкида көпирәк пайда әкиләләйду мән уни очуқ көрүп туримән. Шуңлашқа тордики егиз-пәс гәпләргә көңлүмни бөлүп, вақтимни сәрип қилғим кәлмәйду. Униңсизму иш чачтин тола.
Ш. Н: – Бир дана, әгәр рәқиплириңиз сизниң шәхсиңизгә тегишкә башлиған болса, демәк сиз тоғра йолда дәп ейтип кетиптекән. Улар ишиңиздин һечбир хусур чиқиралмай, камчилиқ тапалмай, сизниң аброй-инавитиңизни чүширишниң әң ахирқи вә паскина йолини таллавалғини. Биз бу усул билән яхши тонуш. Чүнки бешимиздин талай өткәзгәнмиз. Шуңлашқа сизгә ейтидиғиним, мошу тутқан йолиңиздин таймаң, жәзмән ғалибә қазинисиз.
Д: Б: – Рәхмәт! Алға қойған план-мәхсәтлиримни әмәлгә ашурушниң бирдин бир йоли, жуқурида мән тәкитлигән паалийәтләрни жанландуруш, тәрәққий әткүзүш, алға пәқәт алға қарап интилиш. Бу йолумдин қайтиштин жирақмән.
Ш. Н: – Сизгә Алла күч-қувәт бәрсун! Миллий театримиз, умумән сәнъитимиз тәрәққияти үчүн келәчәктә әмәлгә ашурмақчи болған ишлириңиз билән умумйүзлүк тонуштуруп кәттиңиз. Мүмкин болса, бу йөлиништә муһим дегән дегән мәсилиләргә ениғирақ тохтилип өтсиңиз?
Д. Б: – Болиду. Өзиңизгә билисиз, театримиз Академиялик театр дегән шәрәплик намға егә болди. Бу немә демәклик? Академиялик театр нами пәқәт аброй, атақ үчүнла берилдиму? Яқ, һәргиз ундақ әмәс. Бу нам театр коллективиға наһайити чоң вәзипиләрни жүкләйду. Шундақла ижадий коллектив алдида чәксиз мүмкинчиликләрни ачиду. Улардин үнүмлүк пайдилиниш йәнила өзимизгә бағлиқ. Мәсилән, театр ичидә йәнә кичик, ихчам театр ечиш, һәрхил йөлиништики ижадий топларни тәшкилләш, яш талантлар үчүн тәйярлиқ мәктәплирини ечиш мүмкинчиликлири бар. Биз шулардин үнүмлүк пайдилинип, театримизға варислиқ қилидиған яш әвлатни тәрбийләп чиқишимиз керәк. Қ. Ғожамияров устазимизниң ижадийити түпәйли заманисида уйғур мәдәнийтини дуния тонуп, тән алди. Әдип «Ризвангүл» симфониялик поэмиси арқилиқ миллий сәнъитимиз билән тарихимизни хәлиқара сәһнигә елип чиқти. Һазир шундақ композиторлиримиз немишкә йетишип чиқмайватиду? Ундақ талантлиқ яшлар йоқму? Бар. Худаға миң қатлиқ шүкри, йетәрлик. Лекин шуларниң өсүп- йетилишигә зәмин яритип беридиған жай болмиған. Мана әнди Академиялик театр даирисидә бу ишларни әмәлгә ашурушқа болиду. Йәнә бир мисал, опера сәнъәт дуниясиниң йүксәк чоққилиридин һесаплиниду. Биздә опера жанриниң ижрачилири барму?
Ш. Н: – Мениңчә йоққу дәймән?
Д. Б: – Хаталишисиз, бар. Опера авазиға егә наһайити таланлиқ яшлиримиз бар. Астанада опера вә балет театриниң солисти Зулияр Қадиров, хәлиқ нахшилирини бабиға йәткүзүп орунлаватқан Санийәм Исмайил шулар жүмлисидин. Уларниң өсүп-йетилишигә ким ғәмхорлуқ қиливатиду? Бәлким хәлиқ ичидә ундақ онлиған талантлиримиз барду? Уларниң йетилип чиқишиға ким ғәмхорлуқ қиливатиду? Мана биз шундақ қайтиланмас талантларни ечип, өз панайимизға алмақчимиз.
Бүгүнки күндә «Нава» ансамблиниң тәркивидә он алтә сазәндә бар. Бу әлвәттә яман әмәс. Лекин немишкә оттуз яки әллик әмәс? Ансамбльни хәлиқара дәрижидә етирап қилидиған чоң оркестрға айландуруш мүмкинчилиги барму? Әлвәттә, бар. Өсүп-йетиливатқан яшлар арисида таланлар йетәрлик. Пәқәт уларниң кәспий өсүп-йетилишигә шараит яритип бериш керәк. Ундақ шараит мана биздә пәйда болди. Биз униңдин пурсәтни қолдин бәрмәй пайдилинишимиз керәк. Әң асаси, биз өз қазинимизда өзимизла қайнимай, дуния сәнъитиниң йеңилиқлирини жарий қилишимиз керәк. Бу һәргиз миллийликтин қачқанлиқ әмәс. Бизгә Он икки муқам, Хәлиқ яки коча нахшилиридики миллийлигимиз қан билән сиңгән. Уни бизниң тенимиздин һечким күч билән сүрүп чиқиралмайду. Миллий роһ мәңгү.
Қисқиси, мәхсәт ениқ болғини билән мәнзил жирақ. Алдимизда узун, машақәтлик йол турупту. Лекин арман алға башлайду әмәсму. Умумий мәхситимизгә йетиш үчүн әң алди билән коллективта өзара сағлам мунасивәт, тәртип-интизам, андин сәмимий риқабәтниң болғинини халиған болар едим. Әгәр баштики иккиси болмиса, ижадий утуққа йетиш мүшкүл болиду. Бөридин қорқсаң, жаңгалма кирмә, дегән сөз бар. Мән наһайити жавапкәр вәзипини өз үстүмгә алдим. Әнди ойлинидиғанға вақит йоқ. Демәк, пәқәтла алға!
Ш. Н: – Дилмурат, бүгүнки сөһбитимиздин мән һәқиқәтән қанаәт һасил қилдим. Арзу-мәхсәтлириңларға йетиш үчүн коллективиңларға Алла-Таалла сағлам саламәтлик, күч-қувәт яр қилсун!
Д. Б: –Рәхмәт, сиз һәм саламәт болуң!
«Азия Бүгүн» гезити, 16 февраль, 2023 ж., №05 (0402)
Мәлүмки ахирқи вақитларда ижтимаий торларда Қ. Ғожамияров намидики Жумһурийәтлик дөләт академиялик Уйғур музыкилиқ комедия театри әтрапида һәрхил әпқачти гәпләр овж елип кәтти. Бу мәхсәтлик қилиниватқан ишларму яки тәссадипилиқму? Буниң түп мәнбәси нәдә? Қелиплашқан вәзийәттин чиқиш йоллири барму? қатарлиқ соалларға жавап издәп, мустәқил журналист Шавкәт Нәзәров театр мудириниң вәзиписини атқурғучи Дилмурат Нурәхмәт оғли Баһаровни очуқ сөһбәткә тартти.
Диққитиңларға мәзкүр сөһбәтниң толуқ нусхисини тәғдим қилимиз.
Ш.Н: – Дилмурат Нурәхмәт оғли, алди билән сөһбитимизни сизниң театрға биринчи рәһбәр болуп келишиңиздин башлисақ. Чүнки аридики егиз-пәс гәпләрниң орун елишиға түрткә боливатқан асасий мәсилә мошуниңдимекин дәп пәрәз қилимиз.
Д. Б: – Болиду. Әслидә мән өзәмни театр үчүн ят адәм дәп һесаплимаймән. Чүнки мениң сәнъәт дуниясиға болған пәрвазим мошу театрдин башланған. Студент вақлиримидин тартип, дәсләп «Нава», кейинәрәк «Сада» ансамбльлирида төрт-бәш жил ишлидим. Андин билимимни йәниму ашуруш мәхситидә театрдин қол үзүшкә мәжбур болдум. Өзиңизгә мәлүм, кейинирәк заман тәливигә маслишип, «Дәрвишләр» топини тәшкил қилдуқ. Униң нәтижиси яман болмиди. Бүгүнки күндә бу топниң пәқәт жумһурийитимиздила әмәс, бәлки хәлиқарадики инавәт-абройи барчигә аян. Әнди аридин жигирмә бәш жилға йеқин вақит өткәндин кейин учум болған театрға биринчи рәһбәр болуп келишимни растимни ейтсам өзәмму тәсаввур қилмиған едим. Әлвәттә бу маңа наһайити чоң вәзипиләр билән жуқури жавапкәрликни жүкләйду. Лекин бу мениң һәргиз өзәмдин гуманланғинимни яки иккиләнгинимни билдүрмәйду. Мән өзәмниң һаятий тәжрибәмгә, билим-ихтидаримға толуқ ишинимән вә алға үмүт билән қараймән. Көңлүмгә пүккән арзу-мәхсәтлиримгә коллективимизниң қоллап-қувәтлиши билән жәзмән йетидиғинимизға камил ишинимән. Кәсипдашлиримниң кәспий маһарити билән ихтидариму буниңға толуқ капаләтлик қилиду.
Ш. Н: – Һәрһалда, коллектив наһайити чоң. Һәркимниң өзигә чушлуқ мүжәз-хулқи бар, тәләп, еһтияжлири бар дегәндәк...
Д. Б: – Биләмсиз, бу йәрдә театрни чоң бир аилигә қияс қилсақ болиду. Һәрким аилимизни башқурушниң өзи қанчәрәк мурәккәп екәнлигини яхши билимиз. Әнди мундақ чоң коллективниң һөддисидин чиқишниң нәқәдәр қийин вә инчикә мәсилә екәнлигиниму толуқ һис қилимән. Униң үстигә театр ижадий коллектив болғандин кейин иш жәриянида давамлиқ талаш-тартиш, бәс-муназириләр болуп туриду. Лекин һәрқандақ ижадий талаш ғәрәзсиз, сәмимий болуши керәк. Бу мениң коллектив алдиға қойидиған биринчи новәтлик тәливим. Мәлүмки, тәбиәттин сәнъәткарлар наһайити сәзгүр, көңли назук келиду. Шуңлашқа муамилидә уларниң һәрқайсиси билән тил тепишни билишниң өзи бир сәнъәт. Бу әснада мәнму һечкимниң кичиги әмәс. Аз кам әлликниң йүзини көрүп қалдим. Бу ишларниң һәммисидин һаят мәктивидә көрүп, аллиқачан тегишлик тәжрибә топлап болған адәммән.
Ш. Н: – Сөзиңизгә елип, қошарим йоқ, толуқ қувәтләймән. Мана һәш-пәш дегичә бу лавазимға кәлгиниңизгә он айдин ошуқ вақит бопту. Бу әлвәттә анчиму узақ вақит әмәс. Һәрһалда мошу қисқа вақит давамида театр нәпәсидә өзгиришләр болдиму? Бираз йеңилиқларни киргүзүп үлгәрдиңларму?
Д. Б: – Бу соалиңиз мениң асасий мәхсәт-муддиалиримни ипадиләйду. Чүнки мениң алға қойған мәхситим – кона қелиплашқан чәмбәрдин чиқип, театрни йеңи йөлиништә, хәлиқ сөйгән, хәлиқарада тонулған, заманивий дәрижигә көтириш. Әлвәттә бу наһайити узақ вақитни, әмгәкни вә чоңқур издинишни тәләп қилиду. Униңдин қандақ нәтижә қазиниш, биринчи рәһбәрниң салаһийитигә һәм бағлиқ дәп һесаплаймән. Әнди беваситә соалиңизға кәлсәк, еғиз толтуруп махтинидиғанға техи әтигән. Лекин тағни өривәтмисәкму, бираз ижадий утуқларни қолға кәлтүрдуқ дәп ейталаймән. Мәсилән, театрлар ара «Исабеков әлемі» II-хәлиқара фестивалиға «Мурагерлер», Түркий тиллиқ вә Оттура Азия театрлири ара М. Әуезовниң 125 жиллиғиға даир өткән фестивальда «Мәшһүр Гален» спектакльлириимиз билән қатнишип, һәр икки фестивальда «Әң илғар актерлуқ ансамбль» номинациясиниң ғалиплири аталдуқ. Йәнә бир йеңилиқ, спектакльларни қазақ вә рус тиллириға синхронлуқ тәржимиси билән қоюшни йолға қойдуқ. Мәсилән, «Назугум» спектаклини тамашибинлиримиз үч тилда көрүшкә муйәссәр болалиди. Шәхсән өзәм шу спектакльни көргини кәлгән он бәшкә йеқин рус тамашибинлирини көрүп, наһайити хошал болдум. Өз новитидә улар спектакльдин наһайити чоң тәсират алғанлиғини қанаәт илкидә изһар қилишип, уйғурниң Назугумдәк батур қизиниң өткәнлигидин хәвәр тапти. Демәк, тарихимиздин кичикинә болсиму бир учур алди дегән сөз. Бәзиләрдә уйғур театри пәқәт уйғурлар үчүн дегән чүшәнчә бар. Бу тамамән натоғра чүшәнчә. Шундақла репертуаримизда балиларға беғишланған әсәрләр һазирчә кам. Мошу бошлуқниң орнини толтириш мәхситидә яш режиссеримиз Б. Авдунов язғучи А. Мәсимовниң «Өмүр ширниси» әсәрини, Лермантов намидики рус драма театрида узақ жиллар актер, режиссер хизмәтлиридә болған ярқин талант егиси Дилмурат Жанбақиев бизниң тәкливимиз билән «Рәнагүл» спектаклини сәһниләштүрди. Һәр икки қоюлум яш тамашибинлиримиз тәрипидин наһайити қизғин қарши елинип, мунасип баһасини алди. Театримизниң келәчигини ойлисақ, биринчи новәттә шу келәчәк тамашибинлиримизниң ғемини бүгүндин ойлишимиз керәк. Уларни өз қолимиз билән тәрбийләп йетилдүришимиз лазим. Бу йөлиништә паалийитимизни техиму жанландуруш мәхситимиз бар.
Қериндаш хәлиқләрниң, жүмлидин, йеқин вә жирақ чәт әлләр театрлири билән йеқиндин алақә бағлаш, тәжрибә алмаштуруш, һәмкарлиқта фестифальларни уюштуруш асасий йөнилинишлиримизниң бири болуши керәк. Бүгүн театрлар һәрким өз қазинидила қайнаватиду өз ара қарим-қатинаш йоқ. Жуқуридики мунасивәтни орнатсақ, театрлар ара ижадий риқабәтчилик пәйда болиду. Әнди риқабәтчилик тәрәққият капалити екәнлиги аллиқачан испатлинип болған һәқиқәт. Өткән жили Өзбәкстан жумһурийити мәдәнийәт министрлигиниң тәшәббуси билән миллий театрлар арисида «Евразия» хәлиқара фестивали өтүши керәк еди. Әпсус, йәнә шу пандемияниң тәсири болса керәк, бизгә намәлүм сәвәпләр билән бу планимиз кейингә қалдурулупту. Алла буйриса бийил әмәлгә ашуримиз дәп ойлаватимән. Шундақла Татарстанда түрк хәлиқлири арисида «Наурыз» фестивалини хәлиқара дәрижидә өткизиш әнъәнигә айланған. Биз униңға немишкә қатнашмаймиз? Келәчәктә жәзмән қатнишишимиз дегән ойимиз бар.
Мәлүмки, 2003-жили театримизда қазақ язғучиси Әким Таразиниң «Махамбет» спектакли қоюлуп, жуқури баһаланған еди. Бийил қазақ хәлқиниң миллий қәһримани Махамбет Өтемисовниң туғулғиниға 220 жил толиду. Жумһурийитимиздә Махамбет Өтемисов намидики қазақ театри можут. Улар мошу сәнәгә беғишлап, чоң хәлиқара фестиваль уюштурмақчи. Шу мунасивәт билән мәзкүр спектакльни қайта сәһниләштүрүп, фестивальға қатнишишни көздә тутиватимиз.
Ейтмисақму чүшинишлик, һазир йеңи технологияләр дәври. Пән-техника тәрәққиятиниң илғар үлгилиридин үнүмлүк пайдилинишимиз толиму муһим. Мәсилән, театр қоюлумлириға бүгүн билетлиримизниң 70 паизи онлайн форматида сетиливатиду. Бу йеңилиқ тамашибин үчүнма, биз үчүнма қолайлиқ. Жаһанниң нәридә туруп болсиму, тордин бизниң еланни көргән инсан билет сетивелиш пурситигә егә болди. Андин кечини таңға улап хәлқимизниң хизмитидә боливатқан жигитбашлири билән ханим-қизлиримизниң қолини бираз болсиму бошитимиз.
Ш. Н: – Наһайити яхши. Етирап қилишимиз лазимки, арида өткән қисқа вақит үчүн бу яман көрсәткүчләр әмәс. Әнди асасий мавзуға йөткәлсәк. Бүгүн хәлқимизни ойландуриватқан, толғандуриватқан мәсилә миллий театримизниң келәчиги. Ечинарлиғи ижтимаий торларда ижадийәткә һечқандақ мунасивити йоқ, һәтта театрниң нәдә екәнлигини билмәйдиған бәзибир қериндашлиримиз «пикир» ейтип, әпқачти гәпләрни көпәйтиватиду. Бу көриниш театримизниң келәчиги үчүн сәлбий тәсир елип келиши мүмкин.
Д. Б: – Бу мәсилидә мән чоңқур ойлинип, шундақ хуласигә кәлдим. Заманисида театрға мудир болуп А. Жанбақиев сайланғандиму шундақ болған, Р. Тохтахунов кәлгәндиму худди шу иш тәкрарланди. Әгәр мениң орнимға башқиси кәлгән болсиму шундақ болатти. Бу һадисә биздә адәткә айлинип қалған охшайду. Шуңлашқа мән буни муһим мәсилә дәп қаримаймән. Әгәр биз елимиз президентиниң нишанға алған Йеңи, заманивий Қазақстан қуруш идеясини қоллисақ, бу йөлиништә елип бериватқан ислаһәтләргә маслишишимиз керәк. Қелиплишип қалған әмгәкни уюштурушниң кона қаидилиридин ваз кечип, йеңи технологи яләрни, йеңичә, заманивий пикир қилидиған новаторлуқ қабилийәткә егә яшларни көпирәк жәлип қилишимиз керәк. Бүгүн кәшип қилиниватқан йеңи технологияләрниң кәйнидин қоғлап йетиш мүмкин әмәс. Униң үстигә биз – оттура яштикиләр билән чоң әвлатниң илгәркидәк тез өзләштүрүш қабилийитимиз бара-бара өчидиған гәп. Бу тәбиәт қануни, уни етирап қилишимиз керәк. Бу һаят. Биринчи планға шәхсий мәнпийитимизни әмәс, хәлиқниң мәнпийитини, театрниң келәчигини чиқиришимиз керәк. Шу вақитта тәрәққият болиду. Әгәр биз һәрким өзимизниң арамини ойлап йотқанни өзимизгә тартсақ, пүткинимиз. Мундақ шараитта келәчәктин үмүт күтүшниң өзи артуқ.
Ш. Н: – Пикир-тәклиплириңиз, тәләплириңиз һәммиси орунлуқ. Лекин биздә һелиқи «уйғурчилиқ» дегән барғу. Униң зәрдавини қанчә тартсақму, задила тегишлик хуласә чиқиралмидуқ. Өзимиз дәймизу, лекин өзимизниң задила шу қелиптин чиққимиз кәлмәйду...
Д. Б: – Бизни көйдириватқан нәқ мана мошу илләт. Әлвәттә, миллитимизгә хас чоңларға һөрмәт, кичиккә иззәт қатарлиқ адәмгәрчилик принциплиридин һәргиз ваз кәчмәймиз. Лекин, ядимиздин чиқармишимиз лазимки, театр – Мәдәнийәт министрлигиниң қармиғидики дөләтлик мәһкимә. Қазақстан жумһурийитиниң өзигә хас әмгәк һәққидә қанунлири можут. Мән биринчи новәттә мана шу қанунларға реайә қилимән. Һәрқандақ талаш туғдиридиған мәсилини қанун даирисидә һәл қилиш тәрәпдаримән. Мәрһәмәт, мабада мән можут қаидиләргә хилаплиқ қилған болсам, һәрқандақ йәрдә жавап беришкә тәйярмән. Мән Мәдәнийәт министрлигиниң алдида жавапкәр. Театрни қандақ йоллар билән башқуруш биринчи рәһбәрниң иши. Министрлик ахирқи нәтижигә қарап ишимизға баһа бериду. Қабилийити билән мүмкинчилик, қабилийәтлиригә қарап хизмәтчиләрни йеңилаш, орнини алмаштуруш театрниң ички иши. Чүнки биринчи рәһбәр сүпитим билән кимниң немигә қабил, ким қайсу участкида көпирәк пайда әкиләләйду мән уни очуқ көрүп туримән. Шуңлашқа тордики егиз-пәс гәпләргә көңлүмни бөлүп, вақтимни сәрип қилғим кәлмәйду. Униңсизму иш чачтин тола.
Ш. Н: – Бир дана, әгәр рәқиплириңиз сизниң шәхсиңизгә тегишкә башлиған болса, демәк сиз тоғра йолда дәп ейтип кетиптекән. Улар ишиңиздин һечбир хусур чиқиралмай, камчилиқ тапалмай, сизниң аброй-инавитиңизни чүширишниң әң ахирқи вә паскина йолини таллавалғини. Биз бу усул билән яхши тонуш. Чүнки бешимиздин талай өткәзгәнмиз. Шуңлашқа сизгә ейтидиғиним, мошу тутқан йолиңиздин таймаң, жәзмән ғалибә қазинисиз.
Д: Б: – Рәхмәт! Алға қойған план-мәхсәтлиримни әмәлгә ашурушниң бирдин бир йоли, жуқурида мән тәкитлигән паалийәтләрни жанландуруш, тәрәққий әткүзүш, алға пәқәт алға қарап интилиш. Бу йолумдин қайтиштин жирақмән.
Ш. Н: – Сизгә Алла күч-қувәт бәрсун! Миллий театримиз, умумән сәнъитимиз тәрәққияти үчүн келәчәктә әмәлгә ашурмақчи болған ишлириңиз билән умумйүзлүк тонуштуруп кәттиңиз. Мүмкин болса, бу йөлиништә муһим дегән дегән мәсилиләргә ениғирақ тохтилип өтсиңиз?
Д. Б: – Болиду. Өзиңизгә билисиз, театримиз Академиялик театр дегән шәрәплик намға егә болди. Бу немә демәклик? Академиялик театр нами пәқәт аброй, атақ үчүнла берилдиму? Яқ, һәргиз ундақ әмәс. Бу нам театр коллективиға наһайити чоң вәзипиләрни жүкләйду. Шундақла ижадий коллектив алдида чәксиз мүмкинчиликләрни ачиду. Улардин үнүмлүк пайдилиниш йәнила өзимизгә бағлиқ. Мәсилән, театр ичидә йәнә кичик, ихчам театр ечиш, һәрхил йөлиништики ижадий топларни тәшкилләш, яш талантлар үчүн тәйярлиқ мәктәплирини ечиш мүмкинчиликлири бар. Биз шулардин үнүмлүк пайдилинип, театримизға варислиқ қилидиған яш әвлатни тәрбийләп чиқишимиз керәк. Қ. Ғожамияров устазимизниң ижадийити түпәйли заманисида уйғур мәдәнийтини дуния тонуп, тән алди. Әдип «Ризвангүл» симфониялик поэмиси арқилиқ миллий сәнъитимиз билән тарихимизни хәлиқара сәһнигә елип чиқти. Һазир шундақ композиторлиримиз немишкә йетишип чиқмайватиду? Ундақ талантлиқ яшлар йоқму? Бар. Худаға миң қатлиқ шүкри, йетәрлик. Лекин шуларниң өсүп- йетилишигә зәмин яритип беридиған жай болмиған. Мана әнди Академиялик театр даирисидә бу ишларни әмәлгә ашурушқа болиду. Йәнә бир мисал, опера сәнъәт дуниясиниң йүксәк чоққилиридин һесаплиниду. Биздә опера жанриниң ижрачилири барму?
Ш. Н: – Мениңчә йоққу дәймән?
Д. Б: – Хаталишисиз, бар. Опера авазиға егә наһайити таланлиқ яшлиримиз бар. Астанада опера вә балет театриниң солисти Зулияр Қадиров, хәлиқ нахшилирини бабиға йәткүзүп орунлаватқан Санийәм Исмайил шулар жүмлисидин. Уларниң өсүп-йетилишигә ким ғәмхорлуқ қиливатиду? Бәлким хәлиқ ичидә ундақ онлиған талантлиримиз барду? Уларниң йетилип чиқишиға ким ғәмхорлуқ қиливатиду? Мана биз шундақ қайтиланмас талантларни ечип, өз панайимизға алмақчимиз.
Бүгүнки күндә «Нава» ансамблиниң тәркивидә он алтә сазәндә бар. Бу әлвәттә яман әмәс. Лекин немишкә оттуз яки әллик әмәс? Ансамбльни хәлиқара дәрижидә етирап қилидиған чоң оркестрға айландуруш мүмкинчилиги барму? Әлвәттә, бар. Өсүп-йетиливатқан яшлар арисида таланлар йетәрлик. Пәқәт уларниң кәспий өсүп-йетилишигә шараит яритип бериш керәк. Ундақ шараит мана биздә пәйда болди. Биз униңдин пурсәтни қолдин бәрмәй пайдилинишимиз керәк. Әң асаси, биз өз қазинимизда өзимизла қайнимай, дуния сәнъитиниң йеңилиқлирини жарий қилишимиз керәк. Бу һәргиз миллийликтин қачқанлиқ әмәс. Бизгә Он икки муқам, Хәлиқ яки коча нахшилиридики миллийлигимиз қан билән сиңгән. Уни бизниң тенимиздин һечким күч билән сүрүп чиқиралмайду. Миллий роһ мәңгү.
Қисқиси, мәхсәт ениқ болғини билән мәнзил жирақ. Алдимизда узун, машақәтлик йол турупту. Лекин арман алға башлайду әмәсму. Умумий мәхситимизгә йетиш үчүн әң алди билән коллективта өзара сағлам мунасивәт, тәртип-интизам, андин сәмимий риқабәтниң болғинини халиған болар едим. Әгәр баштики иккиси болмиса, ижадий утуққа йетиш мүшкүл болиду. Бөридин қорқсаң, жаңгалма кирмә, дегән сөз бар. Мән наһайити жавапкәр вәзипини өз үстүмгә алдим. Әнди ойлинидиғанға вақит йоқ. Демәк, пәқәтла алға!
Ш. Н: – Дилмурат, бүгүнки сөһбитимиздин мән һәқиқәтән қанаәт һасил қилдим. Арзу-мәхсәтлириңларға йетиш үчүн коллективиңларға Алла-Таалла сағлам саламәтлик, күч-қувәт яр қилсун!
Д. Б: –Рәхмәт, сиз һәм саламәт болуң!
«Азия Бүгүн» гезити, 16 февраль, 2023 ж., №05 (0402)