Сәһнидә — «Қозы вә Баян»

Сешәнбә күни Қ.Ғоҗамияров намидики җумһурийәтлик дөләт академиялик Уйғур музыкилиқ-комедия театрида көрнәклик қазақ язғучиси вә драматурги Ғабит Мүсреповниң қәлимигә мәнсүп «Қозы вә Баян» трагедиялик спектаклиниң премьериси болуп өтти. Муһәббәт рәмзигә айлинип кәлгән ашиқларниң ечинишлиқ тәғдири ипадиләнгән мәзкүр әсәрни театрниң әдәбий-драма бөлүминиң башлиғи Мухтәрҗан Җумаров тәрҗимә қилған.

«Қозы Көрпеш—Баян Сулу» — ХІІІ—ХІV әсирләрдин тартип қазақ хәлиқ еғиз иҗадийитидин орун алған ривайәттур. Сарыбай билән Қарабай овда жүрүп, техи дунияға кәлмигән балилириниң бешини қошуп, қуда болушқа келишиду. Лекин овдин қайтип келиветип, Сарыбай балисини көрмәй вапат болиду. Әсәр мәзмуниға келәр болсақ, Қарабай (Дилшат Аманбаев) өзиниң вәдисидин тенип, житим Қозыға (Муһидин Варисов) қизини бәргүси кәлмәйду. Баянни (Эмина Рәхмәтҗан) палван, нами чиққан Қодәргә (Шөһрәт Мәмәтов) беришни мәхсәт қилиду. Амма Баянниң аниси Күникей (Заһидәм Нәсирдинова) билән Қозыниң аниси Мақпал (Саһинур Бақиева) қәсәмлиридин кәчмәй, әксичә, икки мәшуқниң биллә болушиға ярдәм бериду. Бу һәрикәтләрдин хәвәр тапқан Қарабай Қодәр вә Жантық (Ризат Мамутов) билән биллә уларни аҗритишниң амалини ойлап, ахири өз һейлисини әмәлгә ашуриду. Ашиқларниң арисиға чүшкән Қодәр Қозыни өлтүриду. Җудалиқниң әлимигә чидимиған Баян, мәһбубисиниң қәбригә келип, өз жүригигә хәнҗәр салиду.

1937-жили «Қозы Көрпеш-Баян Сулу» әсәри елимиздә дәсләп Уйғур театри сәһнисидә қоюлғини һәққидә бири билсә, бири билмиши мүмкин. Бу һәққидә Ғабит Мүсрепов театршунас алим, профессор Әхмәтҗан Қадировқа бәргән сөһбитидә мундақ дегән: «...Мән 1936-жили «Қозы Көрпеш—Баян Сулу» паҗиәсини йезип аяқлаштурдум. Амма муәллип сүпитидә өз исмимни язмидим. Чүнки өзәм иҗадий бирләшмиләр йенидики сәнъәт бөлүминиң рәһбири болғанлиқтин, маңа ишәш қилип тапшурған җумһурийәтлик театрларға өз әсәрлиримни тәвсийә қилишқа һоқуқум болмиди. Андин шу жиллардики Уйғур тетриниң баш режиссери Виктор Дьяковни чақирип, әсәрни қолиға бәрдим. «Коллективқа әсәрни оқуп бәр, яқтурса сәһниләштүргин», дедим. «Қозы Көрпеш-Баян Сулу» паҗиәси Уйғур театриниң коллективиға яққанлиғи шунчиликки, актерларниң бири Данияр Йәһияров бир кечидә пьесини уйғур тилиға тәрҗимә қиливетиду. (Бу һәққидә «Казахстанская правда» гезити 1937-жили январь ейида язған). Режиссер В.И. Дьяков 1938-жили норуз ейида Мухтар Әвезов иккимизни спектакльни көрүшкә тәклип қилди. Мән муәллип сүпитидә үн қатмай олтардим. Театр коллективи пьеса муәллипи Мухтар Әвезов дәп ойлап қалса керәк. Спектакль ахирилашқандин кейин, Мухтар Омарханулы сәһнигә чиқип, спектакль тоғрисида сәмимий пикрини баян қилди. Сөз ахирида Мухтар Әвезов мени сәһнигә тәклип қилип, «барчимиз тамашә қилған бу әҗайип әсәрниң муәллипи — Ғабит Мүсрепов!», дәп мени көпчиликкә мәлум қилди» (Қадиров Ә.Н. «Уйгурский советский театр» 43-б.).

Ашиқлар һәққидики әсәр бүгүнки күндиму өз әһмийитини йоқатмиди. Һаятида учриған һәрқандақ синақларға бойсунмай, һәқиқий муһәббәтниң моҗутлуғини көрсәткән Қозы билән өз қәсәмядиға садиқ, сөйгини үчүн күришишни тоғра көридиған қәйсәр қиз Баян һәққидики бу ривайәт, ариға талай жиллар селип, бүгүн Уйғур театри сәһнисидә алаһидә экшн услубта қайта көрүнди. Спектакль аяқлашқандин кейин, театр мудири Дилмурат Баһаров тамашибинларни премьера билән тәбриклиди. Андин премьериниң һөрмәтлик меһманлири Қазақстан Хәлиқ артисти Асанәли Әшимов, сәнъәтшунаслиқ пәнлириниң намзити Еркин Жуасбек вә Қазақстан Хәлиқ артисти Роза Рымбаева сәһнигә тәклип қилинди. Улар даңлиқ әсәрниң тарихи, һазирқи сәһнидики қияпити, пьесиниң вуҗутқа келиши һәққидә ейтип, сәнъитимизниң алтун бөшүги болған миллий театримиз тоғрилиқ иллиқ пикирлири билән ортақлашти.

Мәзкүр қоюлумни сәһниләштүргән театрниң бәдиий рәһбири Фархадбек Қанафин әсәр қәһриманлириниң ички дуниясини кәң даиридә ечип көрсәткән. Сәһниниң безилиш җәһитиму жуқури дәриҗидә. Әлвәттә, буниңда сәһниләштүргүчи рәссам Рустәм Мусаевниң әмгигигә жуқури баһа беришимиз керәк. Жиғип кәлсәк, әсәрни сәһнигә елип чиқишта театр коллективи көп әҗир сиңдүргән. «Қозы вә Баян» өз давамида новәттики тамашибинлириниңму қәлбидин мунасип орун алидиғиниға ишәнчимиз камил.

Зульфира МАИСМЕЛИЕВА,

«Туран» университетиниң студенти

https://uyguravazi.kazgazeta.kz/news/52102