Ишни иҗадий издиништин башлиған

Бүгүн тохсән даванниң жуқури пәллисигә көтирилгән Қ.Ғоҗамияров намидики җумһурийәтлик дөләт академиялик Уйғур музыкилиқ-комедия театриниң 1952 – 1971-жиллар арилиғидики репертуарини көздин кәчүрcәк, бу дәвирни Қазақстан Җумһурийитиниң хизмәт көрсәткән сәньәт әрбаби, топ-тоғра он тоққуз жил театримизда баш режиссер лавазимида паалийәт елип барған әрмән хәлқиниң вәкили Сергей Рубенович Башоянниң мубарәк исми билән чәмбәрчас бағлаймиз. Москвадики алий сәнъәт дәргаһиниң режиссерлуқ бөлүмини тамамлиған Сергей Башоянниң Уйғур театриға ташлиған қәдими уруштин кейин кеңәш хәлиқлири өз бешидин әң чоң қийинчилиқларни кәчүрүватқан еғир шараитқа тоғра кәлди. Мәмликәттики көплигән театрлар дөләт дотациясиниң йоқлуғидин йепиливатқанда, Челәктики Уйғур театри коллективи башқа театрларға нисбәтән нәччә һәссә көп қийинчилиқларни баштин кәчүрүвататти. «...Уйғур театри репертуарида бәдиийлиги жуқури әсәрләрниң йоқлуғи, коллективниң бу йөнилиштә йетәрлик иш елип баралмайватқанлиғи – мәзкүр театрниң келәчигигә чоң ховуп туғдурмақта. Уйғур театри бүгүнки һаяттин хелила арқида қалди. Театрниң өз тамашибини, драматург-язғучилири билән мунасивити йоқ...» дәп йезишти мәтбуат сәһипилиридә («Казахстанская правда», 18-январь, 1952-жил). Һә, сәра йеригә орунлашқан театрда қандақ иҗадий йөнилиш болсун? Уйғур артистлири гәрчә йезида яшисиму, өй-макансиз, айлап-жиллап маашсиз, транспортсиз қиш-яз гастрольда жүргән еғир пәйтләр еди у. Сугаклири чүшүп, чока музлар билән қапланған кона имарәт – Уйғур театри еди. Кәйпияти солғун артистлар Москвадин кәлгән яш режиссерға өзлириниң бар муң-зарини төкүп, униңдин ярдәм күткән һалда, чоң үмүтләр билән тәлмүрүп қарап қелишқан... Мана бу Сергей Башоянниң уйғур артистлири билән тунҗа қетимқи учришиши еди.

«Мәзкүр учришиш тоғрилиқ хатирини өмүрвайәт ядимда сақлап қалдим, – дәп язиду Сергей Рубенович өзиниң «Қәлб хатириси» намлиқ китавида. – Артистлар көзлиригә яш алған һалда, театрдики моҗут әһвал, һеч истиқбали көрүнмәйдиған бүгүнки вә әтики күн тоғрилиқ ейтип бәргинидә шундақ тәсирләндимки, бир дәқиқә сөзләш қабилийитимдин тамамән мәһрум болдум. – Йолдашлар! – дедим өзәмни сәл қолға елип. – Мән силәргә қандақ ярдәм қилалаймән, һазирчә уни ейтиш бәк қийин. Қисқа вақитниң ичидә әһвал яхшилиниду, дәп вәдиму берәлмәймән. Яқ! Силәрсиз мән һеч амал қилалмаймән. Шунчә қийинчилиқларға чидапсиләр. Ишни йолға қоюш үчүн йәниму бәрдашлиқ беришкә тоғра келиду. Қисқиси, биз әң алди билән тез- арида иҗадий ишимизни җанландурушимиз керәк...».

Яш режиссер әң алди билән актерлуқ маһарәтниң асасий элементлири, сәһнә нутқи, һәрикити бойичә дәрисләрни өткүзүшни күндилик иш планиға киргүзиду. Әмәлий ишни нәзәрийә билән биллә елип маңиду. Өз новитидә, артистларму кәспий билимини көтиришкә чоң мәнпийәтдарлиқ көрситиду. Аридин көп өтмәй, театр коллективи «Анархан», «Ипәк сөзанә» спектакльлири билән дәсләп Алмутиға, андин Чимкәнт, Ташкәнт, Әнҗан шәһәрлири вә наһийәлиригә гастрольға атлиниду. С.Башоян бу иҗадий сәпәрләрдә хәлқимизниң сәнъәткә болған чәксиз муһәббитини һис қилиду.

Театрниң асаси – драматургия екәнлигини яхши чүшәнгән режиссер, биринчи новәттә, уйғур язғучилири билән учришип, һәмкарлиқта иш елип беришни тоғра көриду. Мәшүр Розиев, Қадир Һасанов, Савутҗан Һасанов, Асим Мәхпиров, Нәсирдин Мәңсүров қатарлиқ уйғур зиялилири билән тонушуп, уларға хәлқимизниң миллий қәһриманлири һәққидә сәһнә әсәрлириниң толиму һаҗәтлигини чүшәндүрди, Назугум, Садир палван һәққидики пьесиларни йезишни илтимас қилди.

1954-жили Уйғур театри қурулғининиң жигирмә жиллиғиға беғишланған тәнтәнә һарписида атақлиқ композитор Қ.Ғоҗамияров, С.Башоян вә бир топ артистларни Қазақстан Компартияси Мәркизий комитетиниң биринчи кативи П.К.Пономаренко қобул қилиду. Бу учришишта Уйғур театрини Челәктин Алмутиға көчирип келиш һәққидә мәсилә қарилиду. Андин театрниң оттуз нәпәр йетәкчи сәнъәткарлирини Москва, Ленинградқа иҗадий командировкиға әвәтиш мәсилиси һәл қилиниду. Бу, әлвәттә, уйғур артистлири үчүн күтүлмигән ғәлибә, чоң хошаллиқ еди! Һә, тунҗа қетим қәдәм тәшрип қилған уйғур сәнъәткарлирини поезд вокзалида Москва Большой театриниң дирижери Ғәзиз Дугашев қарши алған. Сәнъәткарлар Москва, Ленинград шәһәрлиридә театрларға берип, спектакльларни көрүп, көплигән тарихий җайларни зиярәт қилиду вә бу шәһәрләрниң бирқатар чоң сәһнилиридә концерт көрситиду. 1958-жили қазақ сәнъити вә әдәбиятиниң Москвадики онкүнлүгигә Уйғур театри коллективиму қатнишип, пайтәхт карханилирида, Кремль театри вә Большой театр сәһнилиридә һүнирини намайиш қилди.

Кейинирәк Сергей Рубенович А.Мәхпировниң «Садир палван» спектаклини сәһниләштүриду. Әсәрниң музыкисини Қ.Ғоҗамияров язиду. Садир палван ролини мувәппәқийәтлик орунлиғини үчүн М.Бақиев биринчи дәриҗилик диплом билән тәғдирлиниду. Новәттә йеза мавзусиға әсәр яритиш мәхситидә, С.Рубенович Қадир Һасанов билән уйғур йезилириға атлиниду. Улар Абдулла Һезбақиев, Авут Саттаров, Сәйдалим Тәнекеев, Мисир вә Абдуваһит Сәйдуллаевлар, Мирзигүл Насиров, Сетивалди Баратов, Заманбек Батталханов охшаш наһийәләр рәһбәрлири, егиликләр рәислири билән сөһбәтлишиш, колхозчилар һаяти билән тонушуш җәриянида көп мәлуматларни елип, «Ағриқни йошурсаң – өлүм ашкарә» намлиқ биринчи музыкилиқ комедияни барлиққа кәлтүриду.

Театрниң актерлуқ маһаритиниң вә мәдәнийитиниң дәриҗиси классикини қоюш билән техиму ярқин бәлгүлиниду. Бу җәһәттин рус классикисиниң роли бебаһа. Режиссер новәттә Гогольниң «Өйлиниш» комедияси үстидә ишләшкә киришиду. Спектакль һәққидә «Казахстанская правда» гезити 1956-жили 15-январь санида: «Уйғур театриниң рус классикисиға мураҗиәт қилған биринчи тәҗрибиси наһайити оңушлуқ болуп, классикилиқ репертуарни йәниму өзләштүрүштә, кәспий актерлуқ маһарәт дәриҗисини көтириштә иҗадий коллектив алдида кәң истиқбалларни ечип бериду» дәп язиду.

Улуқ Октябрьниң 40 жиллиғиға һәммә театрлар җиддий тәйярлиниватқанда, Уйғур театри А.Поповниң «Аилә» пьесиси үстидә ишләшкә башлайду. Чүнки коллективта Ленин обризини яритидиған талантлиқ актер Мәхпир Бақиев бар еди. Спектакльни қобул қилиш үчүн Мәдәнийәт министрлигигә вакаләтән Алмутидин көплигән меһманлар келиду. Улар спектакль һәққидә иллиқ пикирләрни билдүриду. Нәтиҗидә пайтәхттә җумһурийәтлик «Театрлар баһари» фестивалида Уйғур театри биринчи орунни егиләп, актерлар М.Бақиев, М.Семәтова, Р.Илахунова вә спектакль режиссери С.Башоян фестиваль лауреатлири атилип, диплом вә баһалиқ соғилар билән тәғдирлиниду. Театрниң абройи өсүп, тамашибинлар билән алақиси мустәһкәмлиниду вә Уйғур наһийәсиниң әмгәкчилири тәрипидин Мәрийәм Семәтова Қазақстан ССР Алий Кеңишигә депутат болуп сайлиниду. 1967-жили театр Ленин мавзусиға иккинчи қетим мураҗиәт қилип, Н.Погодинниң «Үчинчи патетикилиқ қиссә» спектаклини сәһниләштүриду. Бу қетимму даһи обризини яратқан актер Мәхпир Бақиев «Қазақстан Җумһурийитиниң хәлиқ артисти» дегән алий атаққа еришиду.

Әйнә шундақ қизғин иҗадий паалийәттә күнләр, айлар бир-бирини қоғлап маңивериду. Башоян уйғур артистлири билән йеқиндин тонушқансири, бара-бара уйғур тилини тәрҗимансиз чүшинидиған дәриҗигә йетиду. Һәтта бәзи сөзләрни уйғурчә ейтишқиму тиришиду. Бу җәһәттин униңға устазлири Ғуламхан Җәлилов билән Әхмәт Сопиев йеқиндин ярдәм көрситиду.

1959-жили Москвада иккижиллиқ алий режиссерлуқ курс ечилип, Сергей Рубенович СССР Мәдәнийәт министрлиги тәрипидин оқушқа тәклип қилиниду. У мундақ пурсәтни тоғра пайдилинип, театр дуниясида немиләр болуватқинини, йеңилиқларни өз көзи билән билән көрүшни, билимини техиму мукәмәлләштүрүшни мәхсәт қилған һалда, баш режиссерлуқ лавазимға М.Зәйнавдиновни вақитлиқ тайинлап, Москваға оқушқа атлиниду. Нәтиҗидә СССР хәлиқ артисти Николай Охлопковниң рәһбәрлигидә, Товстоногов, Акимов кәби мәшһур режиссерларниң иш услуби билән йеқиндин тонушуп, тәҗрибә топлайду. Нәқ шу пәйттә Алмутиға көчирилгән Уйғур театриниң көплигән проблемиларға дуч келиватқанлиғидин вақип болғач, Сергей Башоян оқушини бәлгүләнгән муддәттин илгири пүтирип, өз коллективиниң бешиға чүшкән новәттики қийинчилиқларни тәң тартиш үчүн Алмутиға – өзиниң сөйүмлүк театриға қайтиду.

Театримизниң пайтәхттики проблемилири һәққидә уйғур зиялилири, театр рәһбәрлири бирнәччә қетим жуқуриға мураҗиәт қилиши нәтиҗисидә, көп өтмәй, бир түркүм вәкилләрни Министрлар Кеңишидә Д.Қонаев қобул қилиду. Бу учришишта театр бенаси, турушлуқ өй мәсилиси, театр штатини вә дотацияни көпәйтиш, театрни вилайәтлик дәриҗидин җумһурийәтлик мәртивигә көтириш, симфониялик оркестр қуруш, коллективни яш, талантлиқ артистлар билән толуқтуруш үчүн театр йенида иккижиллиқ актерлуқ студия ечиш, муәллиплик гонорар һәҗимини көпәйтиш мәсилилири қарилиду. Әлвәттә, бу проблемиларни дәрру һәл қилиш оңай әмәс еди. Шундиму иҗадий коллектив өзиниң асасий паалийитини дадил елип маңиду вә, көп өтмәй, театр репертуарға «Алжир – мениң вәтиним» намлиқ әсәр қошулиду.

Өткән әсирниң 60-жиллиридин тартип Һезмәт Абдуллин, Зия Сәмәди, Җамалидин Босақов, Җалал Асимов, Малик Кебиров, Мәсүмҗан Зулпиқаров, Йүсүпбәг Мухлисов кәби язғучилар драматургия саһасида бирқатар жирик әсәрләр яритип, театримиз репертуари һәрхил жанрдики спектакльлар билән толуқтурулиду. Бу болсиму, уйғур әдәбиятида йәнә бир жанр – драматургияниң җанлиқ тәрәққиятиниң һәқиқий мәнасида шәкиллиниши еди. 1967-жили сәнъитимизниң қутлуқ дәргаһи «Җумһурийәтлик дөләт Уйғур музыкилиқ-комедия театри» дегән йеңи нам билән аталди.

«Өз ишимда мән артистларниң өсүш истиқбалини бирнәччә жил балдур байқап, келәчәктә кимниң қайси рольни ойнайдиғанлиғини пәмләп қояттим, – дәп язиду Сергей Рубенович китавида өтмүшни әсләп. – Мәсилән, Әхмәт Шәмиев тоғрилиқму шундақ болған. Бир чағларда Шекспирниң «Отеллосида» уни – Отелло, М.Зәйнавдиновни Яго ролида көрүш ойи маңа задила арам бәрмәтти. Ғуламхан Җәлиловни Горькийниң «Зыковлар» әсәридики рус буржуйи Антипа Зыковниң ролида көргүм келәтти. Мениң ишләш стилим шундақ еди...».

1956-жили Шинҗаң артистлириниң чоң топи Қазақстанға келип, концерт қойиду. Сергей Рубенович мәзкүр концертни сәһниләштүрүш җәриянида нахшичи Абдрим Әхмәдиниң әҗайип сехирлиғучи авазиға мәптун болуп қалиду вә уни хиялән Ғерип ролида тәсәввур қилиду. Бирнәччә жилдин кейин А.Әхмәди аилиси билән Қазақстанға көчүп чиқип, Уйғур театриға қобул қилинғинида, режиссер нәқ шу нахшичи үчүн «Ғерип-Сәнәм» музыкилиқ драмисини қайта сәһниләштүриду. Кейинки «Ташпалта ашиқ», «Аршин мал алан», «Малиновкидики той» қатарлиқ музыкилиқ комедияләрдиму баш қәһриманлар образлирини Абдрим Әхмәди билән Зенәтгүл Әкбәрова жуқури маһарәт билән яритиду. Шундақла өзиниң әҗайип авази билән тамашибинларниң жуқури алқишиға бөләнгән Нурбүви Мәмәтовани Сергей Рубенович дәсләп «Аршин мал аландики» Теллиниң ролида синап көриду. Бу вәзипиниң һөддисидин мувәппәқийәтлик чиққан актриса үчүн режиссер «Майсәриниң иши» музыкилиқ комедиясини сәһниләштүриду. Адәттә, наһайити кам режиссерларда учришидиған мундақ хисләт – Сергей Башоянниң тәбиитидә муҗәссәм еди. Шу түпәйли репертуардики спектакльларниң һәрбиридә қайсиду-бир актерниң қайтиланмас маһарити өз ипадисини тапатти. Шу вақитлардики театр репертуаридики спектакльларниң һәммиси бу күнләрдә Қазақстан вә Өзбәкстан җумһурийәтлириниң телевидение вә радиоаңлитиш комитетлириниң «Алтун фондида» сақланмақта. Радио спектакльларни лентиға йезиштәк мәшәқәтлик вә шәрәплик ишни Сергей Башоян пикирдаш дости – шу пәйттики Өзбәкстан телевидение вә радио аңлитишлири Дөләт комитети рәиси хизмитини атқурған хәлқимизниң мунәввәр пәрзәнди Хеләм Худайбәрдиевниң беваситә қоллап-қувәтлиши арқилиқ әмәлгә ашуриду.

1964-жили барлиқ мәмликәтләрдә улуқ инглиз драматурги Уильям Шекспирниң туғулғининиң 400 жиллиғи нишанлинивататти. Сергей Рубенович он жилдин бери арзу қилған йәнә бир чоң иҗадий лайиһә – «Отелло» паҗиәси үстидә ишини башлаветиду. Коллектив бу қетим театр моҗут болған һәммә жиллардин бу янқи әң қизиқ вә җапалиқ ишни әмәлгә ашуриду. Нәтиҗидә Отелло ролини ойниған мәшһур актерлар арисидин уйғур актери мунасип орун елип, театримиз тарихиға йәнә бир ярқин сәһипә қошулиду. Ениғирағи, 1969-жили Ә.Шәмиев «Қазақстан Җумһурийитиниң хәлиқ артисти» дегән шәрәплик намға муйәссәр болиду.

Театр организмиға яш күчләрни киргүзүп турмиса, өсүш билән истиқбалға қол йәткүзгили болмайду. Бу җәһәттин 1964-жили Уйғур театри йенида актерларни тәйярлайдиған студия ечилип, униңға бир түркүм уйғур яшлири қобул қилиниду. Сергей Башоян рәһбәрлигидә мәзкүр оқуш орунлирини пүтәргән бир топ шагиртлар аста-аста театримизниң алдинқи қатарлиқ актерлири болуп йетилишкә башлайду.

«Әпсус, маңа байиқи шагиртлирим билән қоюқ паалийәт елип бериш несип болмиди, – дәп язиду режиссер өзиниң хатирилиридә. – Мени пат-патла Мәркизий Комитетқа чақиридиған болди. Улар: «Паланчи йолдашлар кирип, театрда иҗадий ишларниң начар екәнлигини ейтти» дәп мениң көзүмгә тиклинип қаратти. Әлвәттә, үстүмдин шикайәт қилип жүргәнләрниң ким екәнлигини яхши биләттим. Лекин мундақ әһвалниң йәниму давам қилишиға чидап жүрүш мүмкин әмәс еди.

– Силәрниң театриңлар билән шуғуллиништин безар болдуқ, – деди бир күни Комитет кативи. – Бизниң башқиму ишлиримиз барғу. Биләмсиз, театр рәһбәрлирини өзгәртиш тоғрилиқ йезиватқан вә тәләп қиливатқан һелиқи йолдашлар йеқинда йәнә кирипту.

– Хатирҗәм болуң, улар башқа кәлмәйду. Баш режиссерлуқ лавазимни бүгүн бошитип беримән, мени башқа коллективқа йөткәветиңлар...».

Комитеттики ахирқи сөһбәт әйнә шу хил мәзмунда болди. Сергей Рубенович шу күнила: «Силәр билән биллә көп җапа тартқан вә нурғун утуқларға еришкән театрни ташлап кәтмәс едим. Бирақ бу әһвалда мән башқа ишләлмәймән. Силәр, бәлкимба, йеңи баш режиссер билән техиму чоң утуқларға еришисиләр...» дегән сөзләрни ейтип хошлишиду.

Шундақ қилип, Сергей Башоян Уйғур театридин, әйнә шундақ роһий зәрбигә учриған һалда, чоңқур әпсуслиниш билән кәтти... Шу кәткиничә, режиссер Уйғур театриға қайтип кәлмиди. Йеши сәксәндин алқиғанда, униңға дохтурлар альцгеймер диагнозини қойди. Шу сәвәплик у өйидин чиқип, пат-пат театрға келишни адәткә айландурувалған еди. У театрға келидиған йолни есидә яхши сақлавалғини билән, өйигә қайтип кетишни билмәй, гаңгирап олтирип қалатти. Шуңлашқиму һәр қетимда биз уни өйигә апирип қояттуқ. Режиссер 2010-жили пани дуния билән мәңгүгә видалашти...

Бүгүн театримизниң мирасгаһини режиссерниң портрети билән у сәһниләштүргән талай спектакльлардин чүширилгән сүрәтләр безәп турупту. Шундақ екән, Сергей Рубенович туғулғининиң 100 жиллиғи мунасивити билән, униң уйғур кәспий театр сәньити тәрәққияти йолидики бебаһа меһнәтлирини бүгүнки әвлатқа тонуштуруп, уларни ядиға селиш – бизниң борчимиз.

Гүлбаһар НАСИРОВА,
Уйғур театри Әдәбият бөлүминиң башлиғи